jueves, 2 de febrero de 2012

VOCABULARIO EXTREMEÑO DE GRANJA DE TORREHERMOSA

VOCABULARIO EXTREMEÑO DE GRANJA DE TORREHERMOSA
ALGUNAH NORMAH DEL CAHTÚO
1- En Granja se es capaz de distinguir el singular del plural en una misma palabra:
er perro (el perro) con la o final cerrada, y loh perro, con la o final de la palabra perro con vocal abierta.
2- Cuando una palabra es aguda, la L y la R desaparecen como finales, quedando la vocal abierta: pardá (pardal), pajá (pajar).
3- Aspiración o pérdida de las consonantes S y Z en final de palabra o sílaba: cohtá (costal), pahto (pasto), felí (feliz), muchoh (muchos).
4- Pérdida o cambio en L de la R o viceversa: carma (calma), cuelpo (cuerpo), mejó (mejor), peol (peor).
5- Aspiración de la F- inicial latino en H- :hacha, higo, higuera.
6- El sonido J se reemplaza por una H aspirada: muhé (mujer), diho (dijo), trabahao (trabajo.

A
-abajo: abahu.
Me vi´a bajá p´arriba qu´eh asina como ar revéh der to.
-abejaruco: beharuco.
Htaba l´aberharuco jaciendo er nío n´el arbo.
-ablandar: ablandiá.
Te vi´ablandiá la caeza d´un pamporro que yo t´endiñe.
-abobado: abobao, turulato.
Er tio este se cre que yo toy turulato polque le digo que sí.
-aborrecer: aborrecel.
Los pajarinoh si loh tocah loh pue aburrecel la madre, éjaloh tranquilinoh n´er nío.
-abrazadera: brazaera.
Le poní una brazaera a l´arao pa que no le se saliera l´argolla.
-abrigar: abrigal.
M´abrigué to lo que púe pol la rahca que corría por toh laoh.
-abrillantar: bruñí.
Andé to er rato bruñendo loh cacharrinoh de metá q´había en la chimenea.
-abuchear: ahuchear, huchear; ahuyentá con voceh a cualquiera presona o animá.
Stábmoh tan enritaoh que lo ajucheamoh pa que se juera.
-abundancia: galafatá.
Había una galafatá de gente que no se cabía en la praza de cómo´htaba.
-aburrido: rancio, aburrío, soso (aplicao a presonah).
¡Chacho, no e vihto presona mah rancia que tú.
-acebuche: acejuche, acehúche. Olivo sirvehtre.
Me jice una vara de acejuche pa dale en loh morroh a la perrilla.
-aceitera: acitera. Utensilio pa poné l´aceite.
Se m´erramó toa l´acitera en el manté limpio.
-aceituna: acituna.
-acera:acerao,lugá po´ronde se anda po la calle.
-acertar: atinal. En sentío d´acertá en un blanco.
Atiné a dale en to loh cuenno con la jonda ar torillo.
-ácido: boto; aplicao a loh dienteh cuando comeh argo agrio.
Le di un muerdo al limón y me se quearon loh dienteh botoh.
-acobardarse: acagazalse, achantalse.
S´acagazó na mah que me vio y achantó la boquina.
-acostarse: ehpanzurrarse. Acohtarse panz´arriba.
Htaba tan cansao que cuando llegué m´ehpanzurré en lo arto la cama.
-acostumbrarse: empicarse. Acohtumbralse a jacé arguna cosa pa sacá provecho.
Er gato htaba empicao er bicho a subise en er poyete de la cocina pa bebese la leche.
-acurrucado: arrutao. Encolvao der to de mieo, cansancio.
Se queó arrutao er probe de la cansina de to er día bregando con el jocino n´el sembrao.
-adelantar: alantal. Di un poco mah deprisa pa llegá andenante a argún sitio.
Po yo lo vide q´iba alante y aligeré er paso pa ponelme a su vera.
-adelante: alante, palante.
-adivinanza: acertajón. Veriguá arguna cosa un poco enrevesá normalmente en rima.
Doh cajitah de sinrazón s´abren y se cierran y no meten son (lah pehtañah).
-adonde: aonde, onde. Advelvio de lugá.
No se a onde vamoh a di a pará com´ehto siga asina.
-adorno: requilorio. Adolno supelfluo que no silve pa na.
Iba con toh loh requilorioh que paecía qu´era carnavá.
-adular: jacé papeleh, endurzá l´oído a quien escucha.
Quería sacal.le un chorizo de la matanza y le jacía to loh papeleh der mundo de lo rico q´eran.
-afeitado: afitao. Rasuralse la balba en la balbería o uno mehmo.
-afilador: l´afilaó. Presona q´afila loh cuchilloh y l´ah ehtijerah con l´amolaora.
L´afilaó m´afiló er cuchillo y me cohtó un reá la broma.
-afirmarse en un sitio: apoyancarse.
-afligido: ahinao. Con mucha anguhtia po arguna cuehtión.
Htaba l´hombre ahinao pol no podé pagá la deuda y er poco trebajo que tenía.
-agarrar: apergozá. Agarrá argún animá pol pehcuezo.
Er bicho no s´ehtaba quieto y lo apergocé pol pehcuezo.
-agobiado: arrenagao, rengao.
-agonía: relsolgaero. Rehpirá trabajosamente, resollá.
Empezó a resolgá el probe y a loh pocoh minutoh se murió.
-agostarse: revenirse. Perdelse la cosecha por excesivo caló.
Lah calinah que´l tiempo trajo jizo revenilse´l trigo.
-agua: bochinchi (sorbo d´agua);enguachinal (aguá en ehceso).
-aguadera: aguaera, angarilla onde se llevan loh pucheroh y botijoh de barro rojo.
L´alfarero de Salvatierra trujo una recua de burrinoh con cántaroh de su puebro.
-aguantarse: chincharse. Conformalse a pesá de no´htá d´acuerdo.
Po te chinchah si t´hemoh dejao sin comía, ber venío andenanteh.
-aguarse: empancinarse. Empachalse de bebé agua.
To´r día segando y cuando llegué a mi casa cogí er botijo y m´empaciné d´agua.
-aguijón: herrete. Aguijón de l´abeja y de lah obihpah.
Vino un´abeja y me jincó to´l herrete nel párpao de l´ojo.
-aguja: abuja. Ehtrumento pa cosé lah muhereh la ropa.
No veo hebrá l´abuja ni mijita.
-agujero: abuhero, buhero, bochi, buraco. Hoyo.
Tapé el buhero de la puerta pa que no´ntraran loh gatoh.
-ahogadilla: ahogaílla. Metel.le a uno la caeza bajo l´agua.
Cogimoh al Venancio y no noh cansamoh de dal.le ahogaílla en l´alberca de la güerta.
-ahora: agora, ora. Al momento.
Agora no eh momento pa palrá de la cuehtión, asina qu´agila pa lante.
-ajado: chuchurrío. Lacio.
To´l papé chuchurrío sin podé´nvolvé´l regalo pa la Cipriana.
-ajo silvestre: aho porro.
-alabanza: alabancia. Darle jabón a arguien.
-alambrera: Utensilio de alambre que selvía pa protejé la fardilla o enaguah de la camilla tapando el brasero
-alba: arba, salía. Cuando sale´r so.
Al arba ya´htamoh gorviendo la parva pa seguí trillando en la era.
-alcachofa: alcancil. Alcaucil.Arcancil.
Tenía sembrao toa la paré alante de alcancileh en to su flo.
-alcayata: arcayata.
Ebaho el sombraho puse l´arcayata pa corgá el pellejo del conejo.
-alejar: hondeal.
-alfiler: afilé, alfilé. Piqui pa pinchá l´embutío de la matanza.
Trae pacá el piqui que me s´ha perdío drento de la masa de loh chorizó.
-algo: argo.
Dame argo de sal que me s´acabao agora mehmo.
-algún otro: algotro.
Que sarga algotro que yo toy ya cansao e bregá con loh cohtaleh.
-al instante: Al´inte.
Al´inte me se vino a la memoria er sopapo que m´indiñó mi pare pol aquello que jice.
-almiar: niar. Paja amontoná.
-almohadilla: rodiya. Pa poné en la caeza y llevá argo en quilibrio.
-alocado:bollao.
¡Tú ehtah bollao der to si iceh que juega mejó que yo a la billarda!
-alpargata: pargata.
Merqué unah pargatah con la suela de cáñamo en la feria e Zafra.
-alpechín: alperchín. Líquido ohcuro y fétido de lah aceitunah.
-alrededor: alreó.
Toh loh zagaleh alreó pa cogé loh confetih der bautizo.
-altramuz: tramuz, chocho, chorcho.
Sembré un viaje de chorchoh en la laera de la loma.
-amante: querindongo/a.
Aprovechó´l viaje pa llevase la querindonga y refocilase en lah Sevilla.
-ambos: damboh. Loh doh, vaya.
Salieron damboh pa´l campo y no gorvieron hahta la noche.
-amodorrado: amorrao.
-ampolla: borboha. Inflamalse la piel.
Me salieron las borbohah po no di a pol loh guanteh a mi casa.
-andar: ahilal.
-anochecer: pardear.
-anteayer: antié. Trasantié: un día andenanteh d´antié
Trasantié no pude terminá d´ará polque el temporá d´agua que vino no me dejó.
-antes: andinante.
A ve si hoy vieneh andinante y no endihpuéh, chacho.
-antipático: sieso.
-antorcha: humeón, hachón.
En Navidá loh zagaleh cendemoh loh hachoneh y loh humeoneh p´alumbrá la calle.
-aplastar:ehpachurrá,ehpanzurrá.
-apuntalar: apontonar.
Y allí htaba er tío apontonao n´el mohtraó de la tahca.
-araña: morgaño.
Toa lah paredeh con suh telarañah y suh morgañoh.
-arañar: arruñar.
No dejaba salí ar gato, me se tiró en lo arto y m´arruñó toa la cara.
-arista de la espiga: pargaña.
-arrebato: ramalazo (de locura).
-arrojar: hondeá.
Anda y hondea loh dehperdicioh a l´ehtercolera.
-arrugado: engurruñao.
Po se queó engurruñao en la parva de la era pa pasá la pea.
-arruinado: arruche.
Me queé arruche n´el bingo Jacobo.
-artimaña: martingala.
Ganaron al fúgol po lah martingalah de l´árbitro.
-asadura: asaúra, saúra.
-así: asina.
T´he decío qu´asina no se jace.
-aspidistra: pilihtra.
Tengo er patio con unah pilihtrah que da gujto verlah.
-astuto: camandulón.
Mira qu´ehte zagá eh camandulón, jace lo que le da gana.
-asustado: acagazao.
-atontado: atontolinao, turulato.
-atragantarse: añugálse.
-atravesado: atravesao (persona ruda).
¡Po no que no! Mah atravesao que loh de La Granja de Torrehermosa.
-aulaga: abulaga, arbulaga. Planta ehpinosa der campo.
Le quitamoh lah cerdah al guarro de la matanza con una carga d´arbulaga.
-aunque: anque.
Anque la mona se vihta de sea, mona se quea.
-avellana:arveyana.
-aventar la mies: balear.Sinónimo de desbordar:el Suja viene aventao;la carretera de Peraleda ehtá cortá porque s´aventao Charcolobo.
-averiguar: veriguar.
Verigua tú lo qu´ha pasao pa que se ejaran d´hablá.
-avión: parato.
Un parato voló por to lo arto del cielo hahta que se perdió n´el horizonte.
-avispa: ovihpa.
Por allí andan lah ovihpah en buhca l´agua de l´alberca.
-avutarda: avetarda.
-azada: zacho;azaíta:zacho pequeño.
-azotar: dar una “tarea”.
Mi padre me pehcó jumando y me dio una tarea que entoavía tengo loh moraoh.
-azuzar: ahutal (azuzá los perroh).

B
-babero: babaté.
-bajar: abahar.
Abáhate d´haí que te vah caé y te vah a da un calamochazo que t´avíah.
-gastritis: bandarrio (fuerte doló de tripah a consecuencia d´una indigestión).
Comí tanto jigoh chumbo que entoavía sigo con el bandarrio.
-batidero:batiero.Utensilio de maera con ondulacioneh pa rehtregá la ropa n´el cucharro.
-bautizar: acrihtianá.
-bayeta: argocifa, algocifa.
Tengo lah rodillah jecha porvo de tanto argocifá.
-bebido: ahumao, jateao.
Venía er tío jateao dándose trompazoh contra la paré.
-bestias en alerta(con lah orejah pichah):asobijpáh/aoh.
-bieldo: biergo. Ihtrumento de labranza pa hondeá la paha.
-blanquear: halbegar, enhalbegar.
Pa la Feria quié l´arcalde qu´enhalbeguemoh la fachá de lah casah.
-bobo: pahiluso.
Qué te paece er pahiluso ejte que no sabe decil.le na lah zagalah.
-bochorno: calina.
Me fui a la era con toa la calina de lah treh del meyodía.
-boda: boa.
-bofetada: gofetá, chufla, gayúa, guantá.
Como no t´ehteh quieto te vo a da una gofetá que te va´nterá.
-boquera: chiharrera.
Loh paharinoh entoavía tenían lah chiharrerah en la boca.
-Primer corcho que se quita al alcornoque:barnizo.
-borrachera: turda, pea.
-borracho: hateao, achihpao, ahumao.
-botijo: piche, barril, ehpiche, piporro.
-brasa; borraho.
M´asé unah bellotah n´el borraho´l brasero.
-broma: groma, chángala mandrágala. Dar maculillo eh apañá a uno po loh pieh y loh brazoh pa dale gorpeh contra la paré en er culo.
Éjate de gromah que no´htá l´horno pa boyoh.
-bruño: gruño.
-buñuelo: biñuelo, jeringo.
Qué güenoh´taban loh jeringoh de la Esaltación endihpueh de la misa d´arba.
-burro famélico: penco.
-buscar: gaiteal.



C
-cabestrillo: cabrestillo (ihtrumento pa sohtené el brazo roto).
El saludaó cuando me vio dijo de ponelme un cabrehtillo pa sujetá el brazo.
-cabestro: cabrehto.
¡Qué mal cabrehteá tiene´hta mujé, contri!
-cabeza: caeza, calamocha.
Me dio un gorpe en toa la calamocha que m´avió pa to er día.
-cabezón: morral.
-cacahuete: alvellana, cacagüete.
Con una peseta de cacagüeteh tenía pa toa la tarde.
-cacereño: mangurrino.
-cadena: caena.
-cadera: caera, cuadril.
Traje er cántaro n´el cuadril dende loh hoyoh hahta su casa.
-caer: caé; ahocicar (caé de bruceh en tierra).
-caída: guarrazo, guaharrazo, calamochazo.
Del guaharrazo que me di quedé ehtrozao sin podé levantame.
-calcañar:carcañá.
-calcetín: carcetín.
Me quité loh zapatoh y tenía abujeroh por toh laoh en loh carcetineh.
-calcomanía: calcamonía.
-cabio de humor: arrepío.
L´he dicho que se coma to er plato y no deje ni una mijina y l´ha dao l´arrepío.
-cambio de tiempo:revolá.
Me paece qu´el tiempo persagia una güena revolá,viene l´aire derecho.
-camino: verea.
-cancela: angarilla.
Echa l´angarilla que no me se sargan lah ovejah pa´l sembrao.
-canica:bolindre.
Jugando al gua,me dio un sello que me rompió el bolindre.
-cansado: cefrao.
Quedé cefrao endihpué de subí loh cóhtale ar doblao.
-cantar: guarrapeo (sonío qu´emiten lah ranah y loh ranoh).
Dende el barrio Cuenca s´oye el guarrapeo de lah ranah en loh joyoh.
-caña de la mies: pahote.
-cañada: cañá.
Cuando gorvimoh d´Argallón noh vinimoh pol la cañá del Gamo.
-caprichoso: perrengoso.
-carabanché:Ejpecie de perchero que se ponía a l´entrada de loh chozoh pa corgá dijtintoh utensilioh cuando entraba arguno.
-carcoma: corcoma.
-cardenal: moraúra, morao.
-carlanca: carranca, calranca.
-carrerilla: carrenderilla.
Noh echamoh una carrenderilla pa ve quién llegaba andenante.
-casa: buhío ( casa pequeña, vieja y ohcura).
-casi: cuasi.
-casualidad: casolidá,casoliá,chiripa.
-catarata: tatarata.
M´operé de tataratah n´el hohpitá de Badajó.
-cebolla silvestre: ceborrancha.
-cegato: cegaluto.
-censurar: ahurrear.
-cerilla: mihto, cerillo.
-cerradura: fechaúra.
Fecha la puerta que no sarga naide.
-cerrar la puerta: atrabancar.
-cesto: cenacho.
-ciencia: cencia.
Lah cenciah adelantan qu´eh una barbaridá.
-cigarra: chicharra.
Cantaba la chicharra entre loh pajoteh al lao der camino.
-cigüeña: cibueña, cibueñino.
-circunferencia: reondel.
-ciruela:gruño.
-clavijero: lavihero.
-clima: oriya.
Htá l´oriya una miaja cargá.
-cocer: socochar.
Dende la mañana trempano htuvieron socochando loh gabrieleh en la lumbre.
-cocimiento de hierbas: bilihtrajo.
-coche:aiga.
Ha paso un´aiga po la carretera a toa leche pol cuehta Bembeza.
-coger: apañá, apergoyar, entriyar.
-coile:interjeción que denota enfado.
Ya ta bien,coile,con tanto trajín de pacá y pallá.
-cojín: cohín.
-colada: rejervir.Colgá la ropa enjaboná ar sol pa reblandecé lah manchah.
-colchón: corchón.
M´acohté en to lo arto del corchón de paja y me quedé alelao pol sueño.
-colmo: la caraba.
Ehto e la caraba, t´he dicho cieneh de veceh que lo ejeh quieto en su sitio.
-comer las cabras antes de ordeñarlas:echar a remajo.
-conciencia: concencia.
No tieneh ni chihpa de concencia poltándote asina.
-concho:exclamación que denota sorpresa.
¡Concho,ya ehtah aquí polque hah llegao!
-confusión: ehtrebehil.
-constipado: amormáu/á.
To´r día amormáu al lao de la candela.
-convencer: engatusá (con zalamería).
-conveniencia: comenencia.
Tú siempre jaciendo la comenencia tuya, so calabazón.
-convite: convidá.
-cortadura: cortaúra, sahaúra.
-cortapicos: tihereta.
-cosa pequeña: cosina de na.
-cosecha: senara.
Ogaño la senara ha salío mehó qu´el pasao.
-cremallera: correera.
-criatura: creatura.
-cuadra: tinahón.
-cuanto: cuanti.
-cucaracha: cucurubacha.
A mí lah cucurubachah me dan una miaha d´ahco.
-cuchillada: chinfarratá, chinfarrá.
Me jice una chinfarrá con er cuchillo al dir a cortá´l jamón.
-cuenco: dorniyo.
Apañé el dornillo pa jacé´l gazpacho con tomateh de la güerta la Vicenta.
-curioso: escusao.
Mah escusao q´un lince con anteojoh.
-cuerno: liara ( vaso de cuelno pa llevá l´aceite y el vinagre).

CH
-charlar: palral.
-chocolate: hícara.
-chorro: chipitón (chorro de leche que sale del pecho de una mujé al da de mamá ar niño).
-chuminá:cosa sin importancia.
-chupar: chuperreteal, lambé, lambuceá.
-churro: pedazo,
Noh compramoh una rhca de pedazoh de l´Exaltación endihpué de misa d´arba puehtoh en un junco.
-churruscar: churrumahcá.
Apañamo´l cochino y lo churrumahcamoh con lah arbulagah que trahimoh de la sierra.

D
-dar de sí: cundí.
M´ha cundío mucho el día al levantarme tan trempano.
-debilitado: transío.
Me queé transío cuando terminé de subí loh cóhtale ar doblao.
-dehesa: hesa.
Con to´r pelo de la hesa htaba er zagá.
-delgado:ehcurrío,ehcuchumizao.
-demente: chirichi, ahilao.
Tú ehtáh chirichi al cunfundí lah churrah con lah merinah.
-dentista: dientihta.
-deprisa: depriesa.
-desaliñado: ehgalichao, ehgalazao.
Vino to ehgalazao de la feria del puebro.
-desbaratar: faratá, defaratá,ehfaratá.
Te via defaratá la cara d´un guantazo, so calabazo.
-descalabrar: ehcalabrá.
-descuidado en vestir: farragua.
-desde: dende.
-desgraciado: pelana,
-deshacer: defaratá, ehfaratá.
-deshecho: dehcuaharingao.
-deslizar: refalá, ehliciá.
Pegué un refalón que me queé ehcarranchao en toa la praza.
-desmoronarse: ehboronarse.
-desnucar: ehnucar.
Le dio un mochazo ar conejo y lo ehnucó ar momento.
-desordenado: farraga o farragua.
Venía jecho er tío un farraga con toa la camisa pol juera.
-despeinar: dehpeluhal, ehpeluhal, dehpelucal.
Tanto aire que llegué to dehpeluhao a casa de la novia.
-despertar: regullir.
-después: endihpuéh, aluego.
-destrozar:ehtrozá.
-destripar: ehpanzurrá.
-desvergonzado: poca lacha.
¡Qué poca lacha tiene´l zagá ehte!
-desviar:dehfiá.
Ten cuidiao y no te dehfíe der camino yte pieldah,nene.
-diarrea: cagalera, caguetilla.
-difícil: enrevesinao.
-difunto: defunto.
-disgusto: tártago, cardeo.
¡Qué tártago me dio´l cochino p´apañarlo!
-donde: onde.

E
-ejido: lehío.
En el lehío ponían toah lah erah del puebro.
-electricidad: letriciá.
-elegante: arrihcao.
Zagá mah arrihcao qu´ehte habrá poquinoh.
-embolia: ambolia.
-hemiplejía: aire.
Al probe le dio un aire que l´ehpichó ar día siguiente.
-empapado: enguachinao,aguachinao.
-empujar: arrempuhá.
Hey, sin arrempuhá, chacho.
-empujón: arremetía, bencihón.
-encalar: enhalbegá, halbegá.
-En casa de: an ca de.
Me jui rápido an ca mi primo que s´iba la mili p´África.
-encogerse: arrutarse.
-encogido: arrutao.
Htaba arrutao der suhto pa´llí en un rincón.
-endilgar: endiñá, endilga.
-enfadarse:enfurruhcao.
-ensaladilla: cohondongo (ensalá de tomateh, pimientoh y pepinoh); hilimohe.
-enseguida: deseguía,caicuando.
-ensimismado: clisao
-ensuciar: loar.
Vino to loao de loh joyoh de dal.le cachiporrazoh a lah ranah. Un saco truho.
-equivocarse: marral.la.
-escalofrío: repeluco.
-escaparse: ehcurrilse.
-escardar: zachar.
Con el zacho ehtuve to er día hahta que terminé dehlomao.
-escocedura: ehcoceúra.
Ehtrené unoh zapatoh pa la feria y m´han jecho una ehcoceúra n´l zancaho.
-esconde: escuende.
No me guhta que t´ehcuendah p´asuhtarme, contri.
-escritura irregular: garrapato.
-escucha: cucha.
Cucha, nene, no te solivianteh qu´ereh mu chiquenino pa levantarme la vo.
-escupitajo: ehcupitiña.
-escurridura: ehcurriaja.
-esparadrapo: ehparatrapo.
No te callah ni con un ehparatrapo en la boca, joío.
-espolvorear: ehpurrial.
-esputo: pollo.
-estallar: ehtrumpil.
Me s´ehtrumpió el globo que traía pa´l zagá.-estirarse: emperinalse.
-estar expuesto a una corriente de aire:ventestate.Ejtar a la ventejtate.
-estómago de cerdo: bandul.
-estrompicio: ehgalazo.
-eucalipto: ocalihto.
To loh viehoh se ponen ebaho loh ocalihtoh pa´htá en la sombra.
-exagerar: desageral.
-explotar: ehtrumpil.
-Extremadura: Extremaúra.
-extremeño: cahtúo/a, bellotero, harote.


F
-faltriquera: faldiquera.
-fantasma: pantaruha.
-farfullar: atorrullarse.
M´atorrullé cuando me declaré a la muchacha de la Juana.
-fatigarse: matahogazo.
-fechoría: farracatúa.
No me jagah nenguna farracatúa que t´atizo con el mocho la biyarda.
-fiesta: disanto.
-fila: carrefila, rehilera.
-flequillo:menineh.
Mira qu´arrihcao vieneh con esoh menineh.
-formal: hormal.
-frijol: frihón.
Con loh frihoneh na máh que me tiro peoh.
-frío:biruji.
Corre un biruji que vengo tiritando de frío.
-fritada: fritolá.
-frotar: ehtragal, rehtregal.
-fuego: huego.
-fuera:Interj.:jopo.
Jopo y no me vengah con pamplinah que no hta l´horno pa bolloh.
-fuerte: fornúo.
-fumar:jumá.
Vete pahí y te jumah la picha un guarro.


G
-gallina: lo mehmo, pero habá con plumah brancah y griseh.
-garbanzo: gabrieleh, cocoh.
-gargajo: galipo, pollo, lapo, pabo.
-garrapata: rezno.
Cuando fui a l´Almoraúhe, la perra vino toa loá de reznoh.
-glande: cahcabullo (de la bellota).
-golfo: perigallo.
-golosear: lambuceal, golimbeal.
Tanto golimbeal te se van caé loh dienteh,zagá.
-goloso:golimbro
-golpe: mochazo.
-gorrión: gorriato.
Loh gorriatoh me se comieron toah lah lechugah.
-gracia: desaborío ( sin gracia, soso).
-guapo: arrihcao.
-grano de uva: bago.
-guardar en el seno algo:guardar en la jareta.
-guisante: arbilla.
-güebra: peazo de tierra q´un labraó pué ará en un día.
-güito:piedra que se pone en un lugá prósimo pa tirále piedrah pa ve quién le da loh zagaleh que juegan.

H
-habilidoso: apañao,aparente.
Ehte muchacho eh apañao y aparente pa to.
-hablador: lenguarón.
-hablar: palrar.
-hacha: jacha.
-hallar: jallá.
Me hallé cinco pavoh y me lo gahté en vino. ¡Qué pea m´apañé!
-hartarse: empipalse.
Me tengo qu´empipá contigo porqu´ereh mu enrevesinao.
-hartazgo: hartá.
Noh dimoh una hartá de lechón que entoavía lo tengo n´el gañote.
-hasta: hahta.
-he ahí:velai.
Velai cómo s´ha puehto la moza d´arrihcá.
-hedor: jeó.Heder:jedé.
Cogí una bubilla y qué jeó tenía.
-helada: pelona, pelúa.
-herida: chinfarrá; pitera (en la caeza),chifarrá.
-hermano mayor:chache
-herniado: quebrao.
Ehtaba el tío quebrao y tenía un güevo máh grande qu´otro.
-herradura: herraúra.
-hielo: gielo.
-hierba de sembrado: ballihco, corregüela, corrigüela.
La sementera no viene na güena ogaño, hay mucho ballihco.
-higo: jigo.
-hilera: carrefila.
En la proseción del Santo Entierro vamoh toh en carrefila mu peripuehtoh.
-hilván: hirván.
-hombre poco trabajador: pendingón.
-hinojo: cinoho.
La carretera del Campillo ehtá llena de cinoho por toa la cuneta.
-hongo: hongo/na (presona tranquila).
-hopo:Interjección:¡Largo de aquí!¡Afuera!
-horcajadas(a): a pernacahón, ehcarranchao.
-horizonte: orilla.
La orilla se ehtá poniendo ohcura pa llové.
-hormiga: hormiga halona (con alah).
Cogí hormigah halonah pa poné ballehta de páharoh.
-hosco (ponerse): amuelase, amorralse.
-hucha:alcancía,arcancía.
-huella: huéyega.
Ehtán marcáh lah huéyegah de carro en toa la verea.
-huérfano: güérfano.
-huero: güero.Er güevo que ya ehtá empollao.
-huésped: güespe.
-hueso: güeso.
-huevo: güevo.
-huir: ahuí.
¡A hui, que vienen loh mozoh!
-humo: zorrera.

I
-iglesia: elesia, ilesia.
Tocan lah campanah de la elesia pa misa d´arba.
-incisivos: paletah.
-incubar: empollá.
-inestable: tenguerengui.
Ehtaba el taburete en tenguerengui y me di una cohtalá que cuasi m´ehlomo.
-insignificante: Cucufate.
Velaí el Cucufate ehte que no levanta un palmo del suelo.
-insípido: esaborío.
-instante(al): en el inti, inte.
-interjección: coile, contri, corcio.
-intransitable: andurrial.
-invitar: envitá.
inyección: indición.
Vino el praticante pa ponerme la indición pa´l rehfriao.
-ir: ahilá, dir.
-Irse de judíah: Expresión que indica que un zagá s´ha ío a golfeá y no va a la ehcuela polque no l´ha dao la gana. Aluego l´alpargata de la mare daba n´el culo de plano.
-irritación: enritación.

J
-jabalí: habalín;jabalín.
Me se metió un jabalín en la enramá y se comió toah lah gallinah q´había.
-jamás: enhamáh.
-jaquetona:moza arrihcá y de güena presencia-joíopolarma:Expresión contundente que idica lo malo qu pué sé arguien.
-jícara:porción de chocolate.
-jocicá:caé de bruceh;no tené máh remedio que jacé lo que se le manda.
-judías pintas: carillah.
-juego: la biyarda, catre, uso, gua, duble, piso (rayuela); santoh(juego con cartoneh de cerilloh).
-jugo: zugo.
L´abrí un buhero a la naranja y encomencé a zugar com´un dehcosío.
-junco: lo mehmo, pero juncia con carah.
-juntar: arrehuntá.
-jurreá:dá voceh a una presona p´avergonzala o a loh animaleh p´asuhtarloh.

L
-labrador: labraó.
-lacio: chuchurrío.
-ladear: dalear.
Con la pea que traía venía daleándose d´un lao pa otroy se morró contri la paré.
-lamer: lambé, lambuceal.
-lanzar: hondeal.
-lavar: ehcamondar.
Ehcamóndate lah orehah que no te lavah dende que te parieron.
-legaña: lagaña.
-leño: arrimón (leño gordo en una candela).
-levantarse el trigo cuando lo ha tubado el aire o el agua:acoar (de codo)
-liado: enrevesinao.En el sentido de hacer algo de cualquier manera:arrebujao.
-libélula: caballito del diablo.
-lío: ehtrevejil, rebuho.
Cuerga la ropa que la tieh jecha un rebuho toa liá.
-llanto: berre, llantina.
-llorón: himplón, perrengoso.
-lluvia: ramalazo cuando viene de gorpe.
Me cayó un ramalazo d´agua que vine jecho una sopa.
-loco: repiao.
-locura: vena, ramalazo, avenatao.
-luego: aluego, endispué, dispué.

M
-Madrid: Madrí.
-machaador:machacaó.
Trae pacá el machacaó que viá jacé´l gajpacho.
-majada: majá.
Po la noche recogi to loh bichoh en la majá pa evitá ar lobo.
-malgastar: dehperruchá.
-mal vestido: ehgalichao
-manchar: loá.
-manía: tirria.
-mantis religiosa: teresita.
¡Mira! Una teresita n´ lo arto la cama.
-marañas:tolonero.Er cielo ejtá tolonero.
-marquearse:entrá en quinta loh mozoh que han de prehtar el selvicio militá.
-masticar: ñahcar.
Ñahca, ñahca loh güesoh que veráh como te queah sin lah paletah d´alante
-matalahúga: matalaúva.
-matarife: matachín.
-maullar: miar.
-mechero: po iguá, ¿me da uhté yehca?
-medicina: bibihtrajo, bilihtrajo, medecina.
-mediodía: meyodía.
-melindroso: gachoso.
¡Anda qu´er niño no htá gachoso ni na!
-membrillo: zamboa, gamboa.
-mendigo: pedió.
-menester: mehter.
¡Eh mehter mehter ehtá boyao pa jacé lo que jaceh tú!
-media de peso en una piara de cerdos:ejcardaño. Se coge uno grande,otro mediano y otrio pequeño y se hace la media de peso de la piara.
-mientras: mientrih.
-mierda: mielda, cagaluta de cabra o de cabro o d´ovejo o d´oveja.
-milano: bilano.
-mismo: mehmo.
Lo mehmo que te endirgo una cosa te endirgo la otra.
-moradura: negral.
-morir: ehpichar, cahcarla, doblar el gorro.
-muchacho: zagá, chacho.
-mula con cólico:entrepetá.Normalmente ej por darse un atracón de comé trigo y bebé a continuació mucha agua. y anda l´animá mal.
-mujer poco trabajadora: pendingona.
-murciélago: murcílago.
-muslos: cachah.

N
-nada(sin): arruche; na.
-nadie: naide.
-nausea: ansia.
Dehpuéh de zamparnoh el borrego me daron unah ansiah que pa qué.
-nidal: nial.
-nido: nío.
N´l nío de loh paharinoh había cuatro güeboh güeroh.
-ninguno:denguno.
A mí no me se pone delante denguno de vusotroh con´er jocino en la mano.
-nudo: núo.
Jaz bien el núo a la soga pa que no te se cuergue el cubo n´l pozo.

O
-odio: tirria.
-olivo: acibuche.
-osario: carnal.
To´l carnal tupío de caraverah, cohtillareh, femureh, de toh güesoh había.
-oxidado: osidao, rumbroso.

P
-paciencia: pacencia.
Con una miaha de pacencia to s´arregla.
-paja amontonada: niar.
-paleta: badila.
-paliza: túrdiga.
Le di una túrdiga que no se tenía´n pie.
-palo: mocho (pa jugá a la biyarda); pontón (pa sujetá er techo).
-pamplina: hangá.
No digah hangáh, eso te pasa por sieso.
-panadero: panaero.
-panera:recipiente de maëra de folma retangulá que selvía a nuehtrah madreh y agüelah pa lavá la ropa.
-pantalón:carzón.
Abróchate el cirturón que no te se caigan loh carzoneh.
-parálisis: paralih.
-parihuela: ehparigüela.
Lo portaron en lah ehparigüelah dereito a l´hohpitá.
-paseo:garbeo
Me jui a da un garbeo con la zagala pol parque y endihpué juimoh a paseá al Valle.
-pedazo: peazo.
-pedo; bufo, peo.
Me tiré un bufo y to er mundo se largó pa juera.
-pegar:jarreá.
Mira que te jarreo un mochazo que t´ehpabilo der to,so mochuelo.
-pelo rubio: cano.
-pellejo/a:presona mala y malintencioná.
-pene: cuca, picha.
Noh sacamoh la picha pa ve quién apuntaba máh leho la chorrá.
-peonza: repión.
M´endiñó un puazo al repión que me lo partió´n doh.
-pepita: peba.
-perder en el juego: perruche, ehperruchao, ehpeluchao,arruchao.
-pereza: garbana.
-persona dspuesta: apañao.
Tengo una nuera máh apañá que la puñeta,tiene la casa como un jahpe.
-persona tiesa: picho.
-pesado: cansino, matraca.
-pésame: cabezá.
-pestiño: gañote.
Pol la Semana Santa en mío puebro jacen lah mujereh loh gañoteh pa golimbreá loh zagaleh.
-picadura: herretazo ( de obihpa, de abeja, de alacrán).
-peseta: lúa, rubia.
El arradio que merqué me cohtó mil lúah.
-pierna: pielna, canilla.
-piedra pequeña: chinato.
-pifia: picia.
-pillar: entallar.
Si t´entallo t´avío, so pelao.
-piojoso: gafao.
-pirindola: repiola.
-pobre: probe.
-poco: miaja,mijina.Mijirrinina:mu poquito.
-polvo: polvaera.
Se levantó una polvaera que no se vían treh en un burro.
-por encima: porcima.
-porrazo: calamochazo (gorpe en la caeza).
-posada: posá.
-Primera lana que se quita al borrego:añino
-procesión: proseción.
Toh a proseción de la vigen de loh Doloreh, venga.
-prostituta: furraca, furriaca.
Había una furriaca por allí en carretera de la ehtación.
-puchah:sopah d´harina con agua y pan frito,jervía a fuego lento.
Lah mocitah, andenante de di ar baile,se comían un plato de puchah pa que le salieran loh coloreh.
-pues: poh.
-pujiele:presona que puja mucho.
-puntillas(de): emperinalse, emperinao.
-puñado: embozá.
M´echó una embozá d´harina en toh loh morroh.

Q
-quedar: queá.
-quijada: quihá.
Me se partió la quihá de risa.
-quincallero: quinquillero.
-quitar: arrepañar, repañar.
-quizas: quiciáh.

R
-rabioso: rabiñoso.
-rasguño: sollaúra
-rastrojar: rahtrohear.
Po me puse a ehpigá y trahtroheá por to loh andurrialeh que m´encontré.
-recacha:lugá onde se toma er sol(normamente en invierno)sin que molehte el viento.
-rechinar: chilriá.
¡Como chilrían lah rueah del trillo con toa la solana en lo arto!
-regaliz: palohtrato,palodú.
Yo iba a ca Argimiro a por una gorda de palohtrato.
-regato:gavia.Eh el lugá por´onde dijcurre l´agua cuando llueve.
-reidero: El que jace el ridículo y porvoca la risa de loh demáh.
-reírse: ahcanchase de risa, ehcancharse.
M´ehcanchaba de risa con el bartolo de la feria.
-rejorguete:ehcándalo,fiehta,jorgorio.
-relámpago: culebrilla.
Hubo una tormenta de parato léctrico que paecían cule-brillas enrabietáh.
-repiao: presona alocá,que comete acioneh insensatah.-resbaladizo: refaloso.
-repiar: jacé bailá un repión.
-resbalar: liciar, ehliciarse, refalar.
-resfriado: amormao, amuermao.
-riña: chahcarina.
-residuo: ehcurriaja.
-resollar: resolgar.
-revolá:tiempo revuerto; tamién s´aplica a lah presonah cuando cambia repentinamete d´humó y se ice entonceh que l´ha dao una revolá.
-revoltoso/a:capeo.
¡Vaya capeo qu´ehtá jecha la niña!
-riña: chahcarina,zacatúa.
Se lio la zacatúa n´er baile por aquella zagala entre loh doh mozoh.
-rojo por el calor: behino.
Ehtaba com´un behino del sofoco que traía montao n´l burro con to´l sol.
-romería: gira.
-romper:dehcuajaringá
-ropa(con poca): en garbito.
-rozar un poquito:de rejpajilón.
-rudo: garrulo.

S
-sacar jugo de un fruto: zugar.
-salsa: mohe.
-saltamontes: langohto.
-sandalia: andalia.
-sanguijuela: sandihuela, sandigüela.
Me se pegó una sandigüela en la barriga y no era capá de estruharla po lo rebalosa.
-santo:Pieza de caja de cerilloh o cromo que se jugaba a loh bolindreh o en el juego de la paré y el que montaba era el ganadó de to lo jugao.
-sapo:marrajo
-separar:desapartá.
Jazme el favó de desapartalme el grano de lah granciah y no to revuerto como lo tieneh.
-ser: sel.
-sepultura: sepoltura.
-sin importancia: chominá, chuminá.
-sin nada: perruche.
-limpiar la cagarruta a las ovejas pagada a la lana:socolá.
-sofoco: cardah.
Me dieron unah cardah, una sofoquina que pa qué.
-sofocón: tártago,ahoguina,cardeo.
-sorbo de agua: bochinche.
-soso: pahiluso, esaborío, saborío.

T
-tabaco: mataquinto.
-tabla de lavar: batiero.
El batiero del cucharro ehtá gahtao de tanto lavoteá.
-taburete de corcho: taho.
-tacaño: garruño.
-también: tamién.
Tamién tieh tú delito de vení en garbito con la helá que cae.
-tartamudo: tartaja.
-temprano: ahína.
-tenazas: ehtenazah.
¡Te via´rancá lah orehah con lah ehtenazah.!
-tijeras:ehtijera.
-tirar la mula hacia la izquierda:ejarrá.
-toalla: toballa, toballa.
-todavía: entoavía, toavía.
¿Entoavía no t´hah escamondao d´arriba abaho?
-todo: to.
-tolih-tolih: Expresión cahtúa granjeña que indica que te lah pireh,que te vayah.
-tontería: hangá.
Eso qu´ehtáh diciendo eh una hangá mu gorda.
-tonto: ahilao, boyao, abilortao, bilorto, chirichi,porrúo,guillao.
-tope:gorpe dao en la caeza u otra palte del cuelpo.
Me di un tope con la ruea der carro en toah lah cohtiyah.
-torrija: rebaná.
-torta redonda: bolluela.
-trabajar: echá un rebezo.
-tractor: trahtó.
-traer: truhir.
¿Truhihte loh meloneh del güerto?
-trajinar de un lado a otro: navegar.
To el día navegando d´un lao pa otro con la piara.
-tramposo: ralera, raleroso.
No juego contigo porqu´ereh un ralera y siempre quiéh gana tú.
-tranquilo: hongo, hongona.
-trasero: buyati.
El buyati que tiene la tía no cabe drento de la praza de toroh de Barcarrota.
-trastos: alchiperreh.
-trenzar:encliñá.
De zagaleh encliñábamoh loh juncoh y lah junciah pa jacé vergajoh.
-trébedes: ehtrébedeh.
-treta: maturranga.
A ve si hoy no me haceh nenguna maturranga pa que yo m´encabrite.
-turruntero: Terroneh de tierra puehtoh en loh barbechoh uno encma d´otro pa señalá una posición de referencia.
U
-umbral: lumbral.
-unir: arrehuntal.
S´arrehuntaron loh doh viudoh y menúo hurreo que se llevaron.

V
-vaso de cuerno: liara.
-vaguear: galvana.
-vencejo: venceho, avión.
-vergüenza: lacha.
Tieneh menoh lacha q´un perro en la calle.
-verter: ehparramar.
-vestido(mal): dehgalazao.
-vidriado: albedriao.
-vino:alpihte.
El tiaco le da al alpihte de mala manera.
-vísceras: asaúrah.
-visión corta: cegaluto.
-vivir maritalmente: arrebuhao, arrebuharse.
-voltereta: suerte.
-volver: golver.
No güervah a levantarme la farda si no quiereh que t´endiñe un sopapo, so marusón.
-vomitar: gomitar, gómito.
-voz para asustar al gato: sape.
¡Sape, sape, que te mato!
-vuelta: vuerta, güelta.
¡Vete a da una güerta pol parque, que me tieneh hahta el moño!

X

Y

Z
-zancada:zancallá
-zancallá:zacá larga.
-zanja:gabia
-zapatera:acituna blanda y de mal sabó
-zurdo: chovo.
L´endiñé con la chova un guantazo que entoavía s´acuerda.


Antonio Fdez. Bozano












.

No hay comentarios: